نقشه راه جهانی حمایت از خودروهای هیبریدی؛ از مشوق‌های مالیاتی تا یارانه‌های تحقیق و توسعه

تحولات شگرف و گذار در صنایع استراتژیکی مانند خودروسازی، هرگز صرفاً متکی به توان فنی تولیدکنندگان نبوده است. هنگامی که اهداف کلان ملی مانند کاهش آلایندگی هوا، بهینه‌سازی مصرف سوخت و حرکت به سمت انرژی‌های پاک مطرح می‌شود، حمایت همه‌جانبه دولت‌ها و نهادهای حاکمیتی به یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر تبدیل می‌شود. توسعه فناوری‌های نوین، به‌ویژه در صنعت خودرو، نیازمند سرمایه‌گذاری‌های هنگفت در تحقیق و توسعه (R&D) و پذیرش از سوی بازار است؛ دو حوزه‌ای که بدون دخالت و حمایت سیاستی، با چالش‌های جدی مواجه می‌شوند.

این حمایت می‌تواند در دو جبهه موازی و مکمل تعریف شود: نخست، حمایت مستقیم از زنجیره صنعت و تولید از طریق اعطای یارانه‌های تحقیقاتی، معافیت‌های مالیاتی صنعتی و تسهیلات ویژه برای خطوط تولید. دوم، تحریک تقاضا در سمت مصرف‌کننده از طریق تعریف مشوق‌های جذاب برای خریداران. این مشوق‌ها به مصرف‌کنندگان کمک می‌کنند تا بر مانع اصلی، یعنی قیمت بالاتر خودروهای هیبریدی نسبت به مدل‌های بنزینی، غلبه کنند. اکنون که صنعت خودروسازی ایران در آستانه ورود جدی‌تر به حوزه خودروهای هیبریدی (به‌ویژه غیرپلاگین) قرار گرفته است، بررسی الگوهای موفق جهانی می‌تواند نقشه راه روشنی برای سیاست‌گذاران جهت تکمیل ابعاد این پروژه ملی فراهم آورد.

فلسفه و اهداف دوگانه مشوق‌های دولتی

دولت‌ها در سراسر جهان برای ترویج فناوری‌های هیبریدی (اعم از هیبریدهای معمولی HEV یا پلاگین PHEV) که موتور بنزینی را با یک یا چند موتور الکتریکی ترکیب می‌کنند، بسته‌های سیاستی متنوعی را به کار گرفته‌اند. هدف اصلی این سیاست‌ها، جبران شکاف قیمتی اولیه این خودروهاست که معمولاً به دلیل پیچیدگی‌های فنی، افزودن باتری و قوای محرکه الکتریکی، بین ۲۰ تا ۵۰ درصد گران‌تر از همتایان بنزینی خود هستند.

حمایت از صنعت شامل یارانه‌های مستقیم برای تحقیق و توسعه، معافیت‌های مالیاتی برای تولیدکنندگان قطعات کلیدی (مانند باتری) و گاهی اوقات، تعیین سهمیه‌های الزامی برای تولید خودروهای پاک است. در سمت خریدار، مزایا شامل تخفیف‌های مالیاتی مستقیم، یارانه‌های نقدی در زمان خرید (Cash Rebates)، و همچنین تسهیلات غیرمالی بسیار اثرگذار مانند اجازه تردد در خطوط ویژه اتوبوس یا حمل‌ونقل عمومی (HOV Lanes)، پارکینگ رایگان یا تخفیف‌خورده در مراکز شهرها، و معافیت از پرداخت عوارض ورود به طرح‌های ترافیکی و بزرگراهی است. این مجموعه اقدامات، هزینه مالکیت خودروی هیبریدی را در بلندمدت کاهش داده و انتقال به سمت فناوری‌های سبزتر را تسریع می‌بخشد.

مطالعه موردی: استراتژی غول‌های خودروسازی جهان

بررسی دقیق‌تر نشان می‌دهد که هر یک از بازارهای پیشرو، متناسب با ساختار صنعتی و اهداف زیست‌محیطی خود، ترکیبی منحصربه‌فرد از این مشوق‌ها را به کار گرفته‌اند.

ایالات متحده: تمرکز بر مونتاژ داخلی و اعتبار مالیاتی

در آمریکا، دولت فدرال از طریق «قانون کاهش تورم» (IRA)، اعتبار مالیاتی قابل توجهی تا سقف ۷۵۰۰ دلار برای خرید خودروهای پاک (شامل پلاگین-هیبریدها) ارائه می‌دهد. این اعتبار به‌طور هوشمندانه‌ای به سیاست صنعتی گره خورده است: ۳۷۵۰ دلار آن مشروط به استفاده از مواد معدنی حیاتی باتری از منابع مورد تأیید و ۳۷۵۰ دلار دیگر مشروط به مونتاژ نهایی خودرو در آمریکای شمالی و عدم استفاده از اجزای حساس از کشورهایی مانند چین، روسیه یا کره شمالی است. در بخش صنعت، وزارت انرژی با بودجه‌های میلیارد دلاری (مانند ۱.۲ میلیارد دلار در ۲۰۲۳) از پروژه‌های تحقیقاتی تولیدکنندگان بزرگ مانند جنرال موتورز و فورد حمایت می‌کند. ایالت‌ها نیز مشوق‌های جداگانه‌ای دارند؛ مثلاً کلرادو تا ۵۰۰۰ دلار اعتبار اضافی یا نیوجرسی تخفیف در مالیات فروش اعمال می‌کنند. دسترسی به خطوط HOV نیز یک مزیت غیرمالی جذاب برای خریداران است که مجموعاً توانسته قیمت تمام‌شده را تا ۳۰ درصد کاهش دهد و فروش هیبریدی‌ها را در سال ۲۰۲۵ به بیش از ۲۰۰ هزار دستگاه برساند.

ژاپن: حمایت همه‌جانبه از پیشگامان هیبریدی

ژاپن، به عنوان خاستگاه خودروهای هیبریدی با معرفی تویوتا پریوس، تمرکز ویژه‌ای بر حفظ برتری صنعتی خود دارد. در سال ۲۰۲۳، بودجه‌ای معادل ۷۰ میلیارد ین (حدود ۵۳۰ میلیون دلار) صرفاً به یارانه تحقیق و توسعه هیبریدی‌ها اختصاص یافت. صنعتگران از معافیت‌های مالیاتی ۳۰ درصدی برای تولید بهره‌مند هستند و دولت اهداف مشخصی مانند معرفی ۵۰۰۰ کامیون هیبریدی تا ۲۰۳۰ را دنبال می‌کند. برای خریداران، اعتبار مالیاتی تا ۸۵۰ هزار ین (حدود ۶۵۰۰ دلار) برای خودروهای پاک، در کنار معافیت کامل از مالیات ثبت خودرو و عوارض جاده‌ای، انگیزه خرید را به‌شدت افزایش می‌دهد. این سیاست‌ها باعث شد در سال ۲۰۲5، سهم خودروهای هیبریدی از بازار ژاپن به ۶۲ درصد برسد و صرفه‌جویی ۴۰ درصدی در مصرف سوخت، اضافه بهای اولیه را برای مصرف‌کننده کاملاً جبران کند.

چین: اهرم یارانه و سهمیه‌بندی برای رهبری بازار

استراتژی چین بر تولید انبوه و تسخیر بازار از طریق برنامه «خودروهای انرژی نو» (NEV) متمرکز است. حمایت صنعتی شامل یارانه‌های هنگفت (حدود ۱۰۰ میلیارد یوان یا ۱۴ میلیارد دلار) و معافیت مالیاتی ۲۰ درصدی تا سال ۲۰۲۵ است. نکته کلیدی در سیاست چین، «الزام سهمیه‌ای» است که خودروسازان را موظف به تولید حداقل ۱۰ درصد خودروی هیبریدی می‌کند. شرکت‌هایی مانند BYD از وام‌های کم‌بهره دولتی بهره‌مند می‌شوند. در سمت مصرف‌کننده، یارانه‌های مستقیم تا ۵۰۰۰ یوان (۷۰۰ دلار) در برخی شهرها و معافیت از مالیات سالانه، قیمت را تا ۱۵ درصد کاهش می‌دهد. مزایای غیرمالی مانند اجازه استفاده از خطوط اتوبوس و پارکینگ رایگان، جذابیت خرید را دوچندان کرده و رشد ۲۰ درصدی فروش هیبریدی‌ها در سال ۲۰۲۵ را رقم زده است.

آلمان، بریتانیا و فرانسه: ترکیبی از حمایت صنعتی و مزایای ناوگان

قدرت‌های اروپایی نیز مدل‌های مشابهی دارند. آلمان تا سال ۲۰۲۳ اعتبار «نوآوری» تا ۴۵۰۰ یورو برای هیبریدی‌ها می‌داد، اما پس از آن، تمرکز خود را به معافیت‌های مالیاتی برای شرکت‌ها (تا ۳۰ درصد برای ناوگان هیبریدی) معطوف کرد. صنعت آلمان از بودجه ۳ میلیارد یورویی تحقیقات فدرال برای باتری بهره می‌برد. بریتانیا با سرمایه‌گذاری ۷۰۰ میلیون پوندی (۹۰۰ میلیون دلار) در R&D زنجیره تأمین باتری، بر حمایت صنعتی تمرکز کرده و برای خریداران، معافیت مالیاتی شرکت‌ها (تا ۸۰ درصد برای ناوگان) و کاهش شدید عوارض ترافیک (تا ۷۰ درصد در لندن) را ارائه می‌دهد که افزایش قیمت ۱۵ درصدی اولیه را جبران می‌کند. فرانسه نیز با برنامه Advenir، یارانه‌هایی تا ۵۰۰۰ یورو و تخفیف‌های مالیاتی محلی (تا ۳۰۰۰ یورو) ارائه می‌دهد. در مجموع، تمرکز اروپا بر مشوق‌های ناوگان شرکتی بسیار قوی است که به فروش ۲۰ درصدی هیبریدی‌ها در بریتانیا و ثبت ۳۰ هزار فروش در نیمه اول ۲۰۲۵ در فرانسه کمک کرده است.

درس‌هایی از الگوهای متنوع حمایتی برای بازار ایران

تجربیات جهانی صرفاً به غول‌های صنعتی محدود نمی‌شود و بازارهای متوسط و نوظهور نیز الگوهای موفقی را پیاده‌سازی کرده‌اند که می‌تواند برای ایران الهام‌بخش باشد.

مدل‌های موفق در بازارهای متوسط و نوظهور

کانادا با اعتبار مالیاتی فدرال تا ۳۵۰۰ دلار کانادا (۲۶۰۰ دلار آمریکا) که با یارانه‌های استانی (مانند ۲۰۰۰ دلار در انتاریو) تکمیل می‌شود، و همچنین بودجه ۹۰۰ میلیون دلاری تحقیقاتی، نمونه موفقی از حمایت چندلایه است. هند از طریق طرح FAME II، یارانه تا ۱۲۰۰ دلار ارائه می‌دهد، اما مهم‌تر از آن، معافیت وارداتی ۷۰ درصدی برای باتری و قطعات کلیدی را برای تولیدکنندگان در نظر گرفته و مالیات کالا و خدمات (GST) را برای خریداران تا ۵ درصد کاهش داده است. کره جنوبی، یکی دیگر از قدرت‌های خودروسازی، بودجه ۱.۲ میلیارد وون (۹۰۰ میلیون دلار) در ۲۰۲۳ برای یارانه‌ها اختصاص داد و تعداد خودروهای مشمول یارانه را ۲۵ درصد افزایش داد. صنعتگران از معافیت مالیاتی ۴۰ درصدی و خریداران از اعتبار تا ۵ میلیون وون (۳۷۰۰ دلار) و اجازه استفاده از خطوط اتوبوس بهره‌مند می‌شوند.

مورد خاص نروژ: الگوی تهاجمی حذف کامل بنزینی‌ها

نروژ رادیکال‌ترین سیاست را با هدف‌گذاری فروش ۱۰۰ درصدی خودروهای پاک تا پایان ۲۰۲۵ دنبال می‌کند. در این کشور، خودروهای هیبریدی و برقی نه تنها یارانه می‌گیرند، بلکه از معافیت ۱۰۰ درصدی مالیات واردات و عوارض جاده‌ای برخوردارند. این سیاست تهاجمی باعث شده که خرید یک خودروی هیبریدی عملاً ارزان‌تر از یک خودروی بنزینی مشابه تمام شود. پارکینگ رایگان، عوارض صفر و تردد در خطوط اتوبوس، مزایای دیگری هستند که بازار این کشور را کاملاً دگرگون کرده‌اند.

مشوق های دولتی برای استفاده از خودروهای انرژی نو

جمع‌بندی: ضرورت اقدام سیاستی در ایران

بررسی این نمونه‌های جهانی یک واقعیت انکارناپذیر را آشکار می‌سازد: جهش‌های بزرگ فناورانه در صنعت خودرو بدون حمایت مستقیم، هدفمند و چندوجهی دولت امکان‌پذیر نیست. در حالی که صنعت خودرو ایران گام‌های اولیه را برای تولید خودروهای هیبریدی با هدف کاهش مصرف سوخت و آلایندگی برداشته است، موفقیت این طرح ملی در گرو تعریف بسته‌های حمایتی هوشمند است. جبران افزایش قیمت تمام‌شده برای مصرف‌کننده، چه از طریق معافیت‌های مالیاتی و عوارضی (مانند الگوی نروژ و هند) و چه از طریق یارانه‌های مستقیم خرید (مانند الگوی کره و چین)، و همزمان، حمایت از زنجیره تأمین و تحقیق و توسعه داخلی (مانند الگوی ژاپن و آمریکا)، تنها راه برای تسریع پذیرش این فناوری و بهره‌مندی از مزایای زیست‌محیطی و اقتصادی آن در سطح کلان خواهد بود.