موضوع اصلاح قیمت حاملهای انرژی در ایران همواره یکی از حساسترین و پرچالشترین مباحث اقتصادی و اجتماعی بوده است. ظهر امروز دوشنبه ۱۷ آذرماه، فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت، در جمع خبرنگاران در کرمان به گمانهزنیها پایان داد و رسماً از تغییر نرخ بنزین در «کارت جایگاه» خبر داد. این تصمیم که خروجی جلسات متعدد کارگروه تخصصی انرژی است، از بامداد شنبه ۲۲ آذرماه اجرایی خواهد شد. در این گزارش تحلیلی، ضمن بررسی جزئیات دقیق این طرح، به واکاوی دلایل دولت، ساختار جدید قیمتگذاری و تأثیرات احتمالی آن بر اتمسفر اقتصادی کشور میپردازیم.
جزئیات اجرایی طرح جدید؛ اعداد و ارقام چه میگویند؟
بر اساس اعلام رسمی سخنگوی دولت، تغییرات اعمال شده تنها بخشی از مکانیزم توزیع سوخت را هدف قرار داده است و ساختار کلی سهمیهبندی همچنان حفظ خواهد شد. این اقدام را میتوان تلاشی برای مدیریت مصرف بدون وارد کردن شوک قیمتی به عموم جامعه دانست.
تثبیت سهمیههای پایه و نرخ دوم
طبق اظهارات مهاجرانی، بخش اصلی سبد سوخت خانوارها دستنخورده باقی مانده است. دارندگان وسایل نقلیه شخصی همچنان از دو لایه سهمیه برخوردار خواهند بود:
سهمیه اول: ۶۰ لیتر بنزین یارانهای با نرخ ۱۵۰۰ تومان.
سهمیه دوم: ۱۰۰ لیتر بنزین غیریارانهای (آزاد) با نرخ ۳۰۰۰ تومان.
این بدان معناست که برای مصرفکننده متعارف که الگوی مصرفی در حد ۱۶۰ لیتر در ماه دارد، عملاً تغییری در هزینههای جاری رخ نخواهد داد. دولت با این استراتژی تلاش کرده است تا بدنه اصلی جامعه (که طبق آمار دولتی ۸۰ درصد مردم را تشکیل میدهند) را از دایره اثرگذاری مستقیم تورم سوخت خارج کند.
نرخ جدید برای کارت جایگاهداران
تغییر اصلی متوجه «کارت سوخت جایگاهداران» است. از روز شنبه ۲۲ آذر، قیمت بنزین عرضه شده از طریق کارت جایگاه به ۵۰۰۰ تومان افزایش مییابد. این نرخ پیش از این (در عمل برای مصارف اضطراری) معمولاً با همان نرخ ۳۰۰۰ تومان محاسبه میشد. تعیین نرخ ۵۰۰۰ تومان برای سوختگیری بدون کارت شخصی، با هدف ترغیب شهروندان به استفاده از کارت سوخت شخصی و همچنین افزایش هزینه برای پرمصرفهایی است که بیش از سقف ۱۶۰ لیتر ماهانه (مجموع سهمیه اول و دوم) نیاز به سوخت دارند.
تحلیل رویکرد دولت و چرایی این تصمیم
تصمیمگیری برای افزایش قیمت بنزین، حتی در مقیاسی محدود، نشاندهنده فشار ناترازی انرژی بر بودجه دولت است. کارگروهی که از دوم آذرماه فعالیت خود را آغاز کرده بود، پس از دو هفته بررسی فشرده به این فرمول رسیده است.
مدیریت تقاضا و کنترل قاچاق
یکی از چالشهای اصلی سامانه سوخت، استفاده بیرویه از کارتهای جایگاه بود که رصد مصرف را دشوار میکرد. با افزایش قیمت بنزین اضطراری (کارت جایگاه) به ۵۰۰۰ تومان، عملاً حاشیه سود قاچاق برای این بخش کاهش مییابد و انگیزه برای استفاده از کارت شخصی افزایش پیدا میکند. این اقدام گامی فنی برای شفافیت بیشتر در دادههای مصرف سوخت کشور است.
عدالت اجتماعی یا فشار پنهان؟
دولت استدلال میکند که ۸۰ درصد مردم متأثر از این تغییر نخواهند شد. این گزاره بر اساس الگوی مصرف میانگین صحیح است، اما منتقدان معتقدند که این تغییر میتواند به عنوان «سیگنال قیمتی» در بازار عمل کند. با این حال، حفظ نرخ ۱۵۰۰ و ۳۰۰۰ تومانی برای ۱۶۰ لیتر اول، سپر حمایتی قدرتمندی برای اقشار متوسط و کمدرآمد محسوب میشود و نشان میدهد دولت فعلاً قصد جراحی عمیق قیمتی (حذف کامل یارانه) را ندارد.
چشمانداز بازار و پیامدهای اقتصادی
هرگونه تغییر در نرخ بنزین، فارغ از میزان و نحوه اجرا، دارای دو جنبه «واقعی» و «روانی» در اقتصاد ایران است. بررسی این پیامدها برای فعالان بازار و مصرفکنندگان ضروری است.
تأثیر بر تورم و بازارهای موازی
از نظر محاسبات اقتصادی محض، افزایش قیمت بنزین مازاد (آن هم فقط برای مصارف بالای ۱۶۰ لیتر یا افراد فاقد کارت) نباید تأثیر چشمگیری بر شاخص تورم (CPI) داشته باشد، زیرا حملونقل عمومی و تجاری (وانتبارها و تاکسیها) معمولاً سهمیههای اختصاصی دارند و یا مصرفشان در چارچوب مشخصی مدیریت میشود. با این حال، جنبه روانی خبر «گرانی بنزین» همواره پتانسیل ایجاد نوسان هیجانی در بازار کالا و خدمات را دارد. نظارت دقیق دولت در هفتههای ابتدایی اجرا برای جلوگیری از سوءاستفادههای قیمتی در سایر بخشها حیاتی خواهد بود.
نقاط قوت و چالشهای احتمالی طرح
نقاط قوت:
حرکت به سمت واقعیسازی تدریجی قیمت برای پرمصرفها.
کاهش وابستگی به واردات بنزین از طریق کنترل مصرف غیرضروری.
عدم تحمیل شوک قیمتی به مصرفکنندگان عادی و کممصرف.
نقاط ضعف بالقوه:
احتمال شکلگیری بازار سیاه برای فروش سهمیههای ۳۰۰۰ تومانی کارتهای شخصی.
فشار هزینه بر خودروهای پرکارکرد شخصی (مسافرکهای اینترنتی و شخصی) که سهمیه کافی دریافت نمیکنند.
احتمال بروز صفهای طولانی در جایگاهها در روزهای پایانی ماه برای استفاده از مانده سهمیه کارتهای شخصی جهت پرهیز از نرخ ۵۰۰۰ تومانی.
