تحلیل وضعیت کلی بازار و شاخصهای کلان
بررسی دقیق و دادهمحور بازار خودرو از انتهای شهریور ماه سال جاری تا هفته نخست دیماه ۱۴۰۴، از شکلگیری یک روند نگرانکننده اما قابل پیشبینی در اقتصاد تورمی حکایت دارد. دادههای استخراج شده از کف بازار نشان میدهد که نوسانات قیمتی خودرو دیگر صرفاً تابع مستقیم نرخ ارز نیست و این کالای مصرفی-سرمایهای، رفتاری تهاجمیتر از دلار در پیش گرفته است. بر اساس پایش انجام شده روی ۱۶ محصول پرتیراژ داخلی و ۱۰ محصول محبوب مونتاژی، بهای دلاری این خودروها در بازه زمانی سهماههی پاییز، به طور میانگین با رشد حدود ۴.۵ درصدی مواجه شده است. این آمار بدین معناست که خریداران نه تنها باید تاوان کاهش ارزش ریال را بپردازند، بلکه باید هزینهای مضاعف تحت عنوان «تورم بخشی خودرو» یا همان حباب دلاری را نیز متحمل شوند.
در این ارزیابی فنی که با هدف سنجش ارزش واقعی داراییهای خودرویی انجام شده، نرخ دلار در بازار آزاد برای تاریخ ۳۱ شهریورماه معادل ۱۰۵ هزار تومان و برای آخرین روز معاملاتی هفته گذشته ۱۳۴ هزار و ۴۰۰ تومان در نظر گرفته شده است. محاسبات نشان میدهد که بهای دلاری خودروهای داخلی در این بازه زمانی به طور متوسط ۲۸۱ دلار (معادل ۴.۵ درصد) افزایش یافته است. وضعیت در اردوگاه مونتاژیها اندکی شدیدتر است؛ جایی که میانگین رشد قیمت دلاری به ۹۵۷ دلار (معادل ۴.۶ درصد) میرسد. این همگرایی در نرخ رشد دلاری بین دو سگمنت متفاوت بازار، سیگنالی واضح از حرکت دستهجمعی بازار به سمت سطوح قیمتی بالاتر، فارغ از ارزش ذاتی محصولات است.
پدیده اضافهپرش و گسست از لنگر ارزی
در ادبیات اقتصادی ایران، نرخ دلار بازار آزاد همواره به عنوان دماسنج تورم عمومی و لنگر انتظارات تورمی شناخته میشود. زمانی که رشد قیمت یک کالا از رشد نرخ دلار پیشی میگیرد، اصطلاحاً با پدیده «اضافهپرش» (Overshooting) مواجه هستیم. تحلیلگران معتقدند که بازار خودرو در حال حاضر دچار این عارضه شده است. به عبارت دیگر، فاکتورهای موثر بر قیمت خودرو چنان قدرتمند عمل کردهاند که تاثیراتی فراتر از فضای کلی اقتصاد کلان کشور بر جای گذاشتهاند. این روند البته بیسابقه نیست؛ طبق دادههای تاریخی، از سال ۱۳۹۶ تا سال ۱۴۰۳، قیمت انواع خودرو به طور میانگین رشد ۱۸۴۸ درصدی را ثبت کرد، در حالی که دلار در همین بازه ۱۴۵۲ درصد رشد داشت. این آمار اثبات میکند که خودرو در ایران، نه یک کالای مصرفی معمولی، بلکه یک ابزار پوشش ریسک با پتانسیل رشد فراتر از ارز است.
نکته حائز اهمیت در تحلیل رفتار بازار در سال گذشته، کاهش حساسیت بازار به نوسانات ارزی بود. از اواسط سال گذشته تا نیمه اول امسال، شاهد نوعی چسبندگی قیمت یا عقبماندگی رشد خودرو از دلار بودیم. حتی در مهرماه امسال، گزارشها از «همسویی دلار و خودرو» خبر میدادند. اما اتفاقات اخیر نشان میدهد که فنر فشرده شدهی بازار خودرو بار دیگر رها شده و با شتابی بیشتر از بازار ارز در حال حرکت است. این تغییر فاز ناگهانی، زنگ خطری برای سیاستگذاران و مصرفکنندگان نهایی محسوب میشود.
عامل دیگر موثر در این اضافه پرش را میتوان انتظارات تورمی دانست؛ در واقع در وضعیتی که بسیاری از افراد انتظار دارند تورم در آینده رو به افزایش رود، رو به خرید کالاهای سرمایهای میآورند و خودرو به عنوان کالایی با ماهیت دوگانه مصرفی-سرمایهای، جذابیت ویژهای پیدا میکند.
نقش مخرب واسطهگری و خطاهای سیاستی
نمیتوان از جهش قیمتها سخن گفت و چشم بر واقعیتهای تلخ سیاستگذاری بست. شکاف عمیق و معنادار میان قیمت کارخانه و بازار که زاییده مستقیم سیاست قیمتگذاری دستوری است، بار دیگر بستر را برای جولان دلالان فراهم کرده است. آمار خیرهکننده ثبتنام بیش از ۱۰ میلیون نفر در آخرین طرح فروش ایرانخودرو برای تنها ۳۱ هزار و ۶۱۰ دستگاه خودرو، گواهی بر این ادعاست. وقتی از هر ۵.۵ دارنده گواهینامه در کشور، یک نفر متقاضی خرید خودرو میشود، دیگر نمیتوان صحبت از تقاضای مصرفی کرد. این هجوم نقدینگی، صرفاً برای بهرهبرداری از رانت توزیع شده توسط خودروساز است.
واسطهگران با خرید خودرو به قیمت سرکوب شده کارخانه و عرضه آن در بازار آزاد، سودهای کلانی کسب میکنند. اما نکته کلیدی اینجاست که تضمین این سود، نیازمند بالا نگه داشتن سطح قیمتها در بازار آزاد است. بنابراین، شبکه دلالی به طور سیستماتیک در جهت القای جو روانی مثبت و افزایش قیمتها حرکت میکند. ترکیب این فشار تقاضای سوداگرانه با انتظارات تورمی جامعه که آینده را گرانتر از امروز میبیند، سوخت لازم برای موتور تورم خودرو را فراهم کرده است.
برندگان و بازندگان کورس دلاری؛ تحلیل مدل به مدل
نگاهی جزئیتر به سبد محصولات داخلی و مونتاژی، حقایق جالبی را آشکار میکند. همه خودروها به یک اندازه گران نشدهاند و توزیع تورم در بازار یکسان نیست. نکته کلیدی اینجاست که محصولات ارزانقیمتتر داخلی، جهش بیشتری در ارزش دلاری تجربه کردهاند. این امر نشاندهنده تمرکز فشار تقاضا بر روی خودروهای کف قیمت است، جایی که قدرت خرید عموم مردم هنوز به آن میرسد.
برنده اصلی تورم: ساینا دوگانهسوز در میان ۱۶ محصول داخلی مورد بررسی، ساینا دوگانهسوز رکورددار افزایش ارزش دلاری است. این خودرو که در پایان تابستان ۶۲۰ میلیون تومان (معادل ۵۹۰۴ دلار با نرخ آن زمان) قیمت داشت، در هفته گذشته به ۸۹۰ میلیون تومان رسید. با احتساب دلار ۱۳۴ هزار و ۴۰۰ تومانی، ارزش دلاری این خودرو اکنون ۶۶۲۲ دلار است. این یعنی خریدار این خودروی اقتصادی، طی سه ماه شاهد رشد ۱۲.۲ درصدی ارزش دارایی خود به دلار بوده است؛ عددی که بسیار بالاتر از سود بسیاری از بازارهای مالی دیگر است.
پژو پارس ELX؛ همچنان محبوب در رتبه دوم، پژو پارس با موتور XU7P قرار دارد. این خودروی کهنهکار اما محبوب، از قیمت یک میلیارد تومان (۹۵۲۴ دلار) به یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون تومان (۱۰۴۱۷ دلار) رسیده است. رشد ۹.۸ درصدی ارزش دلاری این خودرو نشان میدهد که با وجود قدیمی بودن پلتفرم، بازار همچنان به این سدان کلاسیک اعتماد دارد و آن را کالایی مطمئن برای سرمایهگذاری میداند.
اطلس؛ نوبرانه سایپا خودروی اطلس نیز با رشد ۸.۲ درصدی ارزش دلاری در رتبه سوم قرار گرفته است. قیمت این خودرو از ۷۰۰ میلیون به ۹۷۰ میلیون تومان رسیده که معادل افزایش از ۶۶۶۷ دلار به ۷۲۱۷ دلار است.
ریرا؛ خلاف جهت آب در سمت دیگر ماجرا، خودروهای گرانقیمت داخلی قرار دارند که به نظر میرسد بازار هنوز قیمتهای گزاف آنها را نپذیرفته است. ریرا، کراساوور جدید ایرانخودرو، نمونه بارز این وضعیت است. قیمت این خودرو از ۱ میلیارد و ۷۵۰ میلیون تومان در شهریور (۱۶۶۶۷ دلار) به ۲ میلیارد و ۱۸۰ میلیون تومان (۱۶۲۲۰ دلار) رسیده است. اگرچه قیمت ریالی بالا رفته، اما ارزش دلاری آن ۲.۷ درصد کاهش یافته است. این کاهش ارزش دلاری سیگنال مهمی دارد: در بازه قیمتی بالای ۱۶ هزار دلار، مشتری ایرانی ترجیح میدهد به سراغ خودروهای مونتاژی برود و اعتماد کمتری به برند داخلی دارد.
پیشتازی پیکاپها در بخش مونتاژی
در بخش خودروهای مونتاژی، پیکاپ KMC T8 ستاره بیچون و چرای رشد قیمت بوده است. ارزش دلاری این خودرو با جهش خیرهکننده ۱۷.۲ درصدی، از ۲۰۹۵۲ دلار به ۲۴۵۵۴ دلار رسیده است. این رشد ۳۶۰۲ دلاری نشاندهنده تب داغ بازار برای خودروهای آفرودی و کاربری دوگانه است. پس از آن، سدان آریزو ۶ با رشد ۱۰.۸ درصدی قرار دارد که ارزش آن را به ۲۱۵۷۷ دلار رسانده است. این ارقام نشان میدهد که در بخش مونتاژی، خودروهایی که جنبههای نمایشی یا کاربردی خاص (مانند آفرود) دارند، بیشترین جذب سرمایه را داشتهاند.
مقایسه با بازار جهانی؛ کیفیت در برابر حباب
تلخترین بخش این گزارش، مقایسه ارزش دلاری خودروهای موجود در ایران با گزینههای مشابه در بازار جهانی است. میانگین قیمت دلاری خودروهای داخلی اکنون به حدود ۱۱ هزار و ۷۰۰ دلار رسیده است. در بازارهای جهانی با چنین بودجهای میتوان خودروهای صفر کیلومتری نظیر هیوندای گرند i10، کیا پیکانتو، سوزوکی سلریو و رنو کوئید خریداری کرد. اگرچه این خودروها در کلاس اقتصادی قرار دارند، اما بر پایه پلتفرمهای مدرن و با رعایت استانداردهای ایمنی روز دنیا ساخته شدهاند. در ایران اما، این رقم صرف خودروهایی میشود که اغلب بر روی پلتفرمهای منسوخ چند دهه پیش توسعه یافتهاند و ایمنی آنها همواره مورد تردید است.
در بخش مونتاژیها وضعیت شکاف عمیقتر است. میانگین قیمت ۱۹ هزار و ۷۰۰ دلاری این بخش، در بازار جهانی معادل خرید تویوتا کرولا، مزدا ۳، هیوندای النترا یا نیسان کیکس است. مصرفکننده ایرانی در حالی پول یک تویوتا کرولا را برای یک خودروی چینی مونتاژی (که بعضاً در خود چین هم قیمتی به مراتب پایینتر دارد) میپردازد که از نظر دوام فنی، دسترسی به قطعات و اعتبار برند، کالایی در سطح پایینتر دریافت میکند. رشد قیمت دلاری خودروهای داخلی و مونتاژی به معنای از دست رفتن آخرین مزیت رقابتی آنها، یعنی «قیمت پایین» است. اکنون این خودروها بدون اینکه کیفیت جهانی پیدا کنند، قیمت جهانی پیدا کردهاند.
جمعبندی و چشمانداز
آنچه در بازار ۱۴۰۴ شاهد آن هستیم، ترکیبی از تورم ساختاری ناشی از هزینههای تولید و ناکارآمدی، به همراه هجوم تقاضای سوداگرانه است. سبقت قیمت خودرو از نرخ ارز نشان میدهد که خودرو در ایران همچنان امنترین پناهگاه برای سرمایههای خرد محسوب میشود. تا زمانی که سیاست قیمتگذاری دستوری به ایجاد رانت ادامه دهد و چشمانداز تورمی مثبت باشد، انتظار توقف این روند یا ترکیدن حباب قیمتی، دور از ذهن به نظر میرسد.
