دوگانگی در مدیریت هوای پاک: فرش قرمز شهرداری و جریمههای اشتباهی پلیس
در روزهایی که کلانشهر تهران زیر سایه سنگین آلایندهها نفس میکشد و شاخص آلودگی هوا مرزهای بحران را درمینوردد، استراتژی کلان دولت و مدیریت شهری بر جایگزینی ناوگان فرسوده و آلاینده با خودروهای پاک و تمام برقی استوار شده است. ورود موج جدید خودروهای برقی پلاک ملی نظیر «اسکایول ET5»، فولکسواگنهای سری ID و سایر مدلهای چینی و اروپایی به خیابانهای پایتخت، نویدبخش تغییری بزرگ در اکوسیستم حملونقل شهری بود. وعدهها شفاف بودند: تعرفههای گمرکی پایین، شارژ ارزانتر نسبت به بنزین و از همه مهمتر، آزادی عمل در تردد.
با این حال، طی هفتههای اخیر و بهویژه در روزهایی که کمیته اضطرار آلودگی هوا محدودیتهای سختگیرانهای نظیر «طرح زوج و فرد از درب منزل» را اعمال کرد، مالکان خودروهای برقی با پدیدهای عجیب و متناقض روبرو شدند. آنها که با اتکا به وعدههای رسمی مبنی بر معافیت خودروهای پاک، خودروهای چند میلیارد تومانی خود را به خیابان آورده بودند، با پیامکهای جریمه مواجه شدند. این گزارش تحلیلی، ضمن کالبدشکافی دقیق هزینههای تردد (بر اساس اسناد واصله) به بررسی ریشههای فنی و مدیریتی این سردرگمی بزرگ میپردازد.
افسانه «تردد رایگان» و واقعیت «ضریب ۵ صدم»
یکی از بزرگترین ابهامات موجود در ذهن مالکان خودروهای برقی و حتی شهروندان عادی، بحث هزینههای طرح ترافیک است. شایعات در بازار خودرو و فضای مجازی حاکی از آن بود که تردد این خودروها در هر زمان و مکانی کاملاً «رایگان» است. اما تحلیل دقیق فاکتورهای صادر شده در سامانه «تهران من» برای یک دستگاه خودروی اسکایول در مهرماه ۱۴۰۴، حقیقتی متفاوت اما جذاب را آشکار میکند.
ریاضیات یک تخفیف ۹۵ درصدی
بر اساس مستندات تصویری موجود، هزینه تردد در محدوده طرح ترافیک تهران بر اساس فرمولهای پیچیدهای شامل «نرخ پایه»، «ضریب مکانی»، «ضریب زمانی» (اوج یا غیر اوج) و «ضریب آلایندگی» محاسبه میشود. در فاکتور مورد بررسی، نرخ محاسباتی برای یک خودروی عادی در ساعت اوج ترافیک مبلغ ۱،۶۶۲،۱۲۰ ریال (بیش از ۱۶۶ هزار تومان) تعیین شده است. این مبلغی است که یک خودروی بنزینی فاقد معاینه فنی برتر باید بپردازد.
اما نکته طلایی در سطر مربوط به نوع خودرو نهفته است. سیستم هوشمند شهرداری، خودرو را به عنوان «تمام برقی» شناسایی کرده و به همین دلیل، ضریب آلایندگی را روی عدد «۰.۰۵» تنظیم کرده است. با ضرب کردن نرخ پایه در این ضریب (۱،۶۶۲،۱۲۰ × ۰.۰۵)، مبلغ نهایی قابل پرداخت به عدد ناچیز ۸۳،۱۰۶ ریال (حدود ۸ هزار و ۳۰۰ تومان) میرسد.
این عدد نشان میدهد که تردد خودروهای برقی رایگان نیست، اما «عملاً رایگان» است. در اقتصادی که هزینه یک لیتر بنزین آزاد ۳۰۰۰ تومان (و در بازارهای غیررسمی بالاتر) است، هزینه یک روز تردد کامل در شلوغترین و گرانترین محدوده پایتخت برای یک خودروی برقی، معادل پول کمتر از سه لیتر بنزین است. این یک مزیت اقتصادی فوقالعاده است که در محاسبات سالانه (با فرض ۳۰۰ روز تردد کاری)، صرفهجویی چند ده میلیون تومانی را برای مالک خودرو به ارمغان میآورد.
بحران هماهنگی: وقتی دوربینها «برقی بودن» را نمیفهمند
روی دیگر سکه، اتفاقاتی است که در روزهای بحرانی آلودگی هوا رخ میدهد. طبق مصوبات کمیته اضطرار آلودگی هوا، زمانی که طرح «زوج و فرد از درب منزل» اجرا میشود، فلسفه اصلی کاهش تردد خودروهای آلاینده است. بنابراین، منطق حکم میکند خودروهایی که خروجی اگزوز آنها «صفر» است (Zero Emission)، از این محدودیت مستثنی باشند. این موضوع بارها توسط مسئولین پلیس راهور و شهرداری در مصاحبهها اعلام شده است: «خودروهای برقی و هیبریدی مجاز به تردد در روزهای آلوده هستند.»
تراژدی جریمه در روزهای معافیت
با این وجود، گزارشهای میدانی و تماسهای مالکان خودروهایی نظیر اسکایول و فونیکس PHEV نشان میدهد که واقعیت کف خیابان با بخشنامههای اداری فاصله دارد. در روزهای گذشته که طرح از درب منزل اجرا شد، بسیاری از این مالکان پیامکهای جریمه تردد غیرمجاز دریافت کردند. این موضوع نه تنها باعث ضرر مالی (هرچند قابل اعتراض) میشود، بلکه اعتماد عمومی به سیاستهای تشویقی را خدشهدار میکند.
ریشه این مشکل در کجاست؟ به نظر میرسد یک گسست اطلاعاتی میان «دیتابیس شهرداری» و «الگوریتمهای نظارتی پلیس» وجود دارد. دوربینهای طرح ترافیک شهرداری (که عوارض را محاسبه میکنند) به سامانه مشخصات فنی متصل هستند و میدانند که پلاک x متعلق به یک خودروی برقی است (همانطور که ضریب ۰.۰۵ را اعمال کردند). اما دوربینهای پلاکخوان پلیس که وظیفه اعمال قانون در طرح زوج و فرد را دارند، ظاهراً در این روزهای خاص، صرفاً بر اساس «عدد آخر پلاک» عمل میکنند.
الگوریتم دوربین به سادگی میگوید: «امروز روز زوج است، پلاک این خودرو فرد است، پس جریمه صادر شود.» این دوربین در لحظه پردازش تصویر، به دیتابیس نوع سوخت خودرو مراجعه نمیکند یا دسترسی به آن ندارد. نتیجه این میشود که مالک خودروی برقی که در حال کمک به کاهش آلودگی هواست، به دلیل نقص در زیرساختهای نرمافزاری جریمه میشود.
تفکیک مفاهیم: عوارض تردد در برابر جریمه پلیس
یکی از نکات مهمی که در فایلهای صوتی مالکان به آن اشاره شده، سردرگمی میان «بدهی عوارض» و «جریمه پلیس» است. بسیار مهم است که رانندگان این دو مقوله را از هم تفکیک کنند:
۱. مبلغ ۸۳۰۰ تومان: این مبلغ «عوارض قانونی» (Toll) است. هر خودرویی، چه برقی و چه بنزینی، برای استفاده از خیابانهای خاصی در ساعات خاصی باید عوارض بدهد. تخفیف ۹۵ درصدی شهرداری روی این مبلغ اعمال میشود. کسر شدن این پول از حساب شهروندی به معنای جریمه شدن نیست و کاملاً قانونی است.
۲. مبلغ ۱۰۵ هزار تومان (یا بیشتر): این مبلغ «جریمه تخلف» (Fine) است که توسط پلیس صادر میشود. اگر در روزهای عادی بدون رزرو وارد طرح شوید یا در روزهای آلودگی هوا (زوج و فرد) توسط دوربینها شکار شوید، این مبلغ صادر میشود.
اعتراض اصلی مالکان خودروهای برقی باید به مورد دوم باشد. مورد اول (عوارض ۸ هزار تومانی) در واقع یک امتیاز ویژه است، نه یک تنبیه. اما مورد دوم در روزهای آلودگی هوا، ناشی از خطای سیستم در تشخیص نوع خودرو است.
خودروی برقی: لوکسِ اقتصادی یا دردسر تکنولوژیک؟
با در نظر گرفتن این چالشها، آیا خرید خودروی برقی در ایران منطقی است؟ برای پاسخ به این سوال باید نگاهی به مدلهایی مثل اسکایول ET5 (Skywell) بیندازیم. این خودرو با باتری حدود ۷۲ کیلووات ساعتی و برد حرکتی بیش از ۴۰۰ کیلومتر (در شرایط واقعی)، یک کراساوور لوکس محسوب میشود.
اگر هزینه انرژی (برق خانگی یا ایستگاه شارژ) و هزینه استهلاک (لنت ترمز کمتر، عدم نیاز به تعویض روغن موتور و گیربکس، فیلترها و تسمهها) را در کنار هزینه بسیار ناچیز طرح ترافیک (ماهیانه حدود ۲۰۰ هزار تومان برای تردد هر روزه!) قرار دهیم، خودروی برقی به شدت «اقتصادی» جلوه میکند.
در مقابل، یک کراساوور بنزینی همرده با مصرف سوخت حداقل ۱۰ لیتر در ۱۰۰ کیلومتر در ترافیک تهران و هزینه طرح ترافیک روزانه ۱۶۰ هزار تومان، هزینههای جاری وحشتناکی دارد. بنابراین، کفه ترازو به نفع خودروهای برقی سنگینی میکند، مشروط بر اینکه نهادهای ذیربط باگهای نرمافزاری جریمههای اشتباهی را برطرف کنند.
راهکار چیست؟ مسیر خروج از سردرگمی
وضعیت فعلی که در آن شهروند با خرید خودروی پاک، همزمان تشویق (تخفیف عوارض) و تنبیه (جریمه پلیس) میشود، پایدار نیست. برای حل این معضل، اقدامات زیر ضروری به نظر میرسد:
۱. یکپارچهسازی سامانه سیمفا و دوربینهای پلیس
اطلاعات نوع سوخت خودرو در سامانه سیمفا و کارت خودرو درج شده است. دوربینهای نظارتی پلیس باید پیش از صدور فرمان جریمه برای محدودیتهای زوج و فرد، یک «استعلام نوع سوخت» آنی انجام دهند. اگر فیلد سوخت برابر با «الکتریکی» یا «هیبریدی» بود، صدور جریمه متوقف شود.
۲. اقدام مالکان برای اصلاح جریمهها
در حال حاضر، مالکانی که در روزهای آلودگی هوا جریمه شدهاند، چارهای جز طی کردن روال اداری اعتراض به خلافی ندارند. با ارائه کارت خودرو (که نوع سوخت در آن قید شده) به مراکز رسیدگی به تخلفات رانندگی (اجرائیات)، این جریمهها معمولاً قابل حذف هستند. هرچند که تحمیل این فرآیند اداری به شهروندی که خودروی پاک خریده، خود نوعی نقض غرض است.
۳. شفافسازی رسانهای
نهادهای مسئول باید صراحتاً اعلام کنند که آیا معافیت روزهای آلودگی هوا همچنان پابرجاست یا خیر. سکوت خبری و صدور جریمههای بیسروصدا، بدترین نوع تعامل با شهروندانی است که پیشگامان تکنولوژی در کشور هستند.
نتیجهگیری
ورود خودروهای برقی به ناوگان حملونقل ایران، اتفاقی مبارک و اجتنابناپذیر است. تحلیل دادههای مالی نشان میدهد که با وجود قیمت اولیه بالا، هزینههای نگهداری و تردد این خودروها در کلانشهری مثل تهران به طرز شگفتانگیزی پایین است (نمونه بارز آن عوارض ۸ هزار تومانی در برابر ۱۶۰ هزار تومانی).
با این حال، «باگهای سیستمی» در روزهای بحران آلودگی هوا، شیرینی این تجربه را به کام مالکان تلخ کرده است. جریمه شدن خودرویی که هیچ دودی تولید نمیکند، طنزی تلخ در مدیریت شهری هوشمند است. انتظار میرود با بهروزرسانی نرمافزاری دوربینها و اتصال بانکهای اطلاعاتی، این ناهماهنگی به زودی مرتفع شود تا خودروهای برقی بتوانند نقش واقعی خود را به عنوان ناجیان هوای تهران ایفا کنند، نه متهمان ردیف اول در صف جریمهها.
