پیرو اعلام نتایج قرعه کشی اخیر ایران خودرو و نتایج منتشر شده، در این گزارش، ششمین مرحله قرعه‌کشی فروش محصولات ایران‌خودرو (تیر ۱۴۰۴) از نظر آمار تعداد خودروهای عرضه‌شده، تعداد کل متقاضیان و تعداد متقاضیان در طرح‌های عادی، جوانی جمعیت و خودروهای فرسوده با پنج مرحله قبلی مقایسه شده است. همچنین با توجه به شرایط اخیر (تنش‌های سیاسی و جنگ کوتاه‌مدت میان ایران و اسرائیل در خرداد و تیر ۱۴۰۴)، تأثیر این شرایط بر رفتار متقاضیان و میزان ثبت‌نام در مرحله ششم نسبت به مراحل قبل مورد بررسی قرار گرفته و به دلایل افت شدید ثبت نام خودرو پرداخته ایم. =
جدول مقایسه آمار مراحل اول تا ششم قرعه‌کشی (سال ۱۴۰۳ و ۱۴۰۴)
جدول زیر، آمار کلی مرحله ششم و پنج دوره قبلی را در سه شاخص اصلی نشان می‌دهد: تعداد خودروهای عرضه‌شده در هر مرحله، تعداد کل متقاضیان ثبت‌نام‌کننده، و تعداد متقاضیان در هر یک از طرح‌ها (عادی، حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، جایگزینی خودروی فرسوده). لازم به ذکر است که در همه مراحل، سهمیه‌بندی ۳۰٪ ظرفیت برای متقاضیان عادی، ۵۰٪ برای طرح جوانی جمعیت (مادران) و ۲۰٪ برای طرح خودروهای فرسوده اعمال شده است.
| مرحله قرعه کشی | زمان برگزاری | خودروهای عرضه شده | کل متقاضیان | طرح عادی | طرح جوانی جمعیت | طرح خودروی فرسوده |
| مرحله ۱ | ۱۱ شهریور ۱۴۰۳ | ~۶۰٬۰۰۰ دستگاه (۳۰٪ عادی٬ ۵۰٪ مادران٬ ۲۰٪ فرسوده) | ۳٬۰۵۳٬۱۲۹ نفر | ۱٬۶۶۱٬۴۴۴ نفر | ۱٬۰۶۹٬۰۵۴ نفر | ۳۲۲٬۶۳۱ نفر |
| مرحله ۲ | ۱۱ دی ۱۴۰۳ | ~۶۰٬۰۰۰ دستگاه (برآورد) | ۹۱۱٬۲۴۶ نفر | ۱۶۶٬۸۰۴ نفر | ۶۰۶٬۹۶۰ نفر | ۱۳۷٬۴۸۲ نفر |
| مرحله ۳ | ۷ بهمن ۱۴۰۳ | ۶۰٬۷۰۰ دستگاه | ۱٬۰۹۷٬۸۷۸ نفر | ۲۲۱٬۹۹۵ نفر | ۷۰۲٬۵۳۴ نفر | ۱۶۹٬۹۳۴ نفر (بعلاوه ۳٬۴۱۵ متقاضی طرح خودروی برقی) |
| مرحله ۴ | ۴ اسفند ۱۴۰۳ | ~۶۰٬۰۰۰ دستگاه (برآورد) | ۱٬۰۶۲٬۱۰۵ نفر | ۲۴۰٬۸۹۲ نفر | ۶۷۱٬۰۱۴ نفر | ۱۵۰٬۱۹۹ نفر |
| مرحله ۵ | ۷ اردیبهشت ۱۴۰۴ | ~۵۵٬۰۰۰ - ۶۰٬۰۰۰ دستگاه (برآورد) | ۹۸۶٬۲۰۲ نفر | ۲۳۲٬۴۰۹ نفر | ۶۱۲٬۸۱۲ نفر | ۱۴۰٬۹۸۱ نفر |
| مرحله ۶ | ۲۱ تیر ۱۴۰۴ | ۵۵٬۰۰۰ دستگاه | ۵۲۰٬۵۱۹ نفر | ۹۵٬۵۱۸ نفر | ۳۶۱٬۰۱۴ نفر | ۶۳٬۹۸۷ نفر |
طبق نتایج منتشر شده توسط شرکت ایران خودرو، کاهش شدید مشارکت در مرحله ششم نسبت به مراحل قبل کاملاً مشهود است. در مرحله ششم فقط حدود ۵۲۰ هزار نفر ثبت‌نام کرده‌اند که تقریبا نصف مرحله پنجم (۹۸۶ هزار نفر) و حدود یک‌ششم مرحله اول (بیش از ۳ میلیون نفر) است. این افت مشارکت در همه طرح‌ها دیده می‌شود: تعداد متقاضیان عادی در مرحله ششم به کمتر از ۱۰۰ هزار نفر رسیده که حدود ۵۸٪ کمتر از مرحله پنجم است؛ متقاضیان طرح جوانی جمعیت به حدود ۳۶۱ هزار نفر کاهش یافته که ۴۱٪ نسبت به مرحله قبل کمتر است؛ و متقاضیان طرح خودروی فرسوده با حدود ۶۴ هزار نفر، افتی بیش از ۵۵٪ نسبت به مرحله پنجم داشته‌اند. به بیان دیگر، مرحله ششم کم‌رونق‌ترین دوره از نظر تعداد شرکت‌کنندگان بوده است.
روند تغییرات تعداد خودروهای عرضه‌شده و متقاضیان (مرحله ۱ تا ۶)
ایران‌خودرو در هر مرحله عرضه خودرو (عمدتاً در بازه ۵۵ تا ۶۰ هزار دستگاه) را به متقاضیان اختصاص داده است. در مرحله اول (شهریور ۱۴۰۳) حدود ۶۰ هزار دستگاه خودرو عرضه شد (سهمیه‌بندی‌شده بین طرح‌های سه‌گانه) و در مراحل بعدی نیز ظرفیت عرضه در محدوده مشابه قرار داشت. به طور مشخص در مرحله سوم حدود ۶۰٬۷۰۰ دستگاه خودرو تخصیص یافت، در مرحله پنجم حدود ۵۵ تا ۶۰ هزار (بر اساس ظرفیت تولید ابتدای ۱۴۰۴) و در مرحله ششم ظرفیت نهایی حدود ۵۵ هزار دستگاه اعلام شد. بنابراین، تعداد خودروهای عرضه‌شده تغییر چشمگیری نداشته و افت مشارکت مرحله ششم ناشی از کاهش تقاضا بوده نه کاهش ظرفیت عرضه.
تغییر تعداد کل متقاضیان ثبت‌نام‌کننده در قرعه‌کشی ایران‌خودرو برای هر مرحله (مرحله ۱ تا ۶). همان‌گونه که روند نزولی مشخص است، مشارکت متقاضیان از بیش از ۳ میلیون نفر در مرحله اول به حدود ۵۲۰ هزار نفر در مرحله ششم سقوط کرده است.
مرحله اول با بیش از ۳ میلیون نفر متقاضی، بالاترین مشارکت را داشت. پس از آن در مرحله دوم تعداد متقاضیان به زیر ۱ میلیون نفر (حدود ۹۱۱ هزار نفر) کاهش یافت که نشان‌دهنده خروج بخش زیادی از ثبت‌نام‌کنندگان (به‌ویژه دلالان و افراد فاقد شرایط جدید) در فاصله چند ماه پس از مرحله اول است. در مراحل سوم و چهارم مجدداً تقاضا اندکی افزایش یافت و حدود ۱.06 تا ۱.09 میلیون نفر ثبت‌نام کردند؛ این افزایش نسبی می‌تواند به خاطر عرضه برخی مدل‌های جدید (از جمله خودروی برقی در مرحله سوم) و تطبیق بخشی از متقاضیان با شرایط جدید (افتتاح حساب وکالتی و ...) باشد. اما از مرحله پنجم به ششم، سقوط بی‌سابقه تقاضا رخ داده است: تعداد متقاضیان از حدود ۹۸۶ هزار نفر در اردیبهشت ۱۴۰۴ به فقط ۵۲۰ هزار نفر در تیر ۱۴۰۴ کاهش یافت. این افت شدید (حدود ۴۷٪ کاهش در کل) بیانگر رکود و دل‌سردی عمیق خریداران در تابستان ۱۴۰۴ است.
در طرح عادی، تعداد ثبت‌نام‌کنندگان از حدود ۱٫۶۶ میلیون نفر در مرحله اول به ۹۵ هزار نفر در مرحله ششم کاهش یافته است، یعنی طی شش نوبت بیش از ۹۴٪ از متقاضیان عادی ریزش کرده‌اند. این کاهش عمدتاً پس از مرحله اول رخ داده و در مرحله ششم شدت یافته است (تنها ۹۵٬۵۱۸ متقاضی عادی). در طرح جوانی جمعیت، مرحله اول حدود ۱٫۰۷ میلیون مادر واجد شرایط شرکت داشتند، سپس در مراحل میانی این تعداد در حدود ۶۰۰ تا 700 هزار نفر ثابت بود و نهایتاً در مرحله ششم به ۳۶۱ هزار نفر رسید(کاهش حدود ۴۰٪ نسبت به مرحله قبل). منحنی قرمز مربوط به طرح خودروی فرسوده نیز روندی مشابه دارد: از ۳۲۲ هزار نفر متقاضی در مرحله اول به ۶۴ هزار نفر در مرحله ششم رسیده است. نکته مهم آن‌که شدت افت مشارکت طرح عادی و فرسوده بیشتر از طرح جوانی بوده و در مرحله ششم این دو طرح کمترین تعداد متقاضی را در تمامی دوره‌ها داشته‌اند (هر کدام حدود ۶۰ تا ۹۵ هزار نفر). این موضوع باعث شد شانس برنده‌شدن متقاضیان عادی و فرسوده در مرحله ششم به طور محسوسی افزایش یابد؛ به عنوان مثال، فقط حدود ۹۵ هزار نفر در طرح عادی مرحله ششم رقابت کردند در حالی که نزدیک به ۱۶٫۵ هزار دستگاه سهمیه این طرح بود (شانس برنده شدن تقریبا ۱۷٪)؛ در صورتی که در مرحله پنجم شانس برنده شدن طرح عادی حدود ۷٪ و در مرحله اول کمتر از ۲٪ بود.
روند تغییرات تعداد خودروهای عرضه‌شده و متقاضیان (مرحله ۱ تا ۶)تحلیل دلایل افت مشارکت و نقش شرایط سیاسی اخیر
کاهش چشمگیر مشارکت مردم در قرعه‌کشی‌های فروش خودرو، به ویژه افت بی‌سابقه مرحله ششم، معلول مجموعه‌ای از عوامل اقتصادی، سیاستی و روانی است. بر اساس بررسی منابع رسمی و تحلیلی، مهم‌ترین دلایل این روند عبارت‌اند از:
وضعیت اقتصاد و کاهش قدرت خرید: تورم بالا و افزایش مداوم قیمت خودرو (هم قیمت کارخانه و هم بازار) موجب شده بسیاری از خانوارها عملاً از عهده پیش‌پرداخت‌ها و اقساط برنیایند. کاهش ارزش پول ملی و هزینه فرصت بلوکه‌شدن مبالغ در حساب وکالتی (۳۰۰ میلیون تومان به بالا) تمایل اقشار متوسط به شرکت در این قرعه‌کشی‌ها را کاهش داده است. به بیان دیگر، در شرایط تورمی، مردم ترجیح می‌دهند نقدینگی خود را در نیازهای ضروری‌تر یا بازارهای با نقدشوندگی بالاتر مصرف کنند تا در صف انتظار خودرو.
سخت‌تر شدن شرایط ثبت‌نام و حذف سوداگران: از ابتدای سال ۱۴۰۳ به تدریج سیاست‌هایی اجرا شد تا حضور دلالان و ثبت‌نام‌های مکرر محدود شود. الزام افتتاح حساب وکالتی با موجودی قابل توجه، شروط نداشتن پلاک فعال یا سابقه خرید اخیر خودرو، و ممنوعیت انتقال امتیاز برندگان، همگی باعث ریزش متقاضیان غیرواقعی (سوداگران) شد. به عنوان نمونه، در دی‌ماه ۱۴۰۱ حدود ۹ میلیون نفر در لاتاری خودرو ثبت‌نام کردند، اما پس از اعمال شرایط جدید این رقم در بهمن‌ماه ۱۴۰۳ به ۹۱۱ هزار نفر کاهش یافت. هرچند این اقدامات اثر مثبتی در کوتاه‌کردن صف خریداران واقعی داشت، اما طبیعتاً شمار کل ثبت‌نام‌کنندگان را نسبت به اوج قبلی بسیار کمتر کرد.
بی‌اعتمادی و سرخوردگی از فرآیند قرعه‌کشی: تجربه دوره‌های قبل نشان داد بسیاری از ثبت‌نام‌کنندگان هرگز برنده نمی‌شوند و یا تحویل خودرو با تاخیر طولانی مواجه می‌شود. انتقادها نسبت به شفافیت روند اولویت‌بندی و برخی نارضایتی‌ها (مثلاً تغییر شرایط فروش یا قیمت نهایی توسط خودروساز) موجب شد عده‌ای از مردم نسبت به عادلانه بودن و سودمندی مشارکت در این طرح‌ها دلسرد شوند. این فضای ذهنی منفی به خصوص پس از چندین مرحله ناکامی متوالی، انگیزه شرکت مجدد را کاهش داده است.
کاهش جذابیت محصولات و طرح‌های عرضه‌شده: به‌رغم عرضه گهگاه محصولات جدید (مانند خودروی برقی بستیون در مرحله سوم)، در مجموع سبد محصولات ارائه‌شده در این قرعه‌کشی‌ها تنوع و نوآوری خاصی نداشت که تقاضای تازه‌ای را تحریک کند. بسیاری از خودروهای عرضه‌شده در تمام مراحل، مدل‌های قدیمی و پرتیراژ (مانند انواع پژو ۲۰۶/۲۰۷، دنا و تارا) بودند که قبلاً نیز عرضه شده‌اند. نبود مشوق‌های اضافی (مثلاً تخفیف برای خرید نقدی، گارانتی ویژه یا ...) و یکسان بودن شرایط فروش در همه مراحل باعث شد هیجان مراحل اولیه فروکش کند و مشتریان جدید کمتری جذب طرح‌های بعدی شوند.
بروز تنش‌های سیاسی-امنیتی و تأثیر روانی جنگ: یکی از عوامل مقارن با مرحله ششم، تشدید تنش‌ها میان ایران و اسرائیل و وقوع یک درگیری کوتاه‌مدت (جنگ ۱۲ روزه) در خرداد و تیر ۱۴۰۴ بود. این شرایط جنگی فضای روانی بازار را به‌شدت تحت تأثیر قرار داد و بازار خودرو را در وضعیت انجماد و رکود مطلق فرو برد. در این دوره، به گفته تحلیلگران، معاملات خودرو چه در بازار آزاد و چه توسط خودروسازان تقریباً متوقف شد و خریداران و فروشندگان در بلاتکلیفی کامل بودند. چنین عدم اطمینان و سردرگمی شدیدی موجب شد بسیاری از متقاضیان بالقوه از ثبت‌نام خودرو صرف‌نظر کنند، چرا که نمی‌دانستند قیمت‌ها افت خواهد کرد یا افزایش، و آینده تحویل خودروها در سایه ناامنی چگونه خواهد بود. علاوه بر این، همزمانی جنگ با مباحث تغییر قیمت‌گذاری خودرو توسط شورای رقابت باعث شد خودروسازان نیز عرضه را موقتاً کاهش دهند. مجموع این عوامل در خرداد و تیر ۱۴۰۴ منجر به آن شد که حجم ثبت‌نام مرحله ششم به رکورد پایین جدیدی برسد و حتی بسیاری از واجدان شرایط (مثلاً مادران دارای دو فرزند) نیز صبر کنند تا وضعیت ثبات یابد.
در مجموع، می‌توان گفت مرحله ششم قرعه‌کشی ایران‌خودرو منعکس‌کننده یک نقطه عطف کاهشی در تقاضای خودرو بود که حاصل هم‌افزایی عوامل بلندمدت (اقتصادی و سیاست‌های ضدسفته‌بازی) و عوامل کوتاه‌مدت (شوک‌های سیاسی-امنیتی) است. کاهش حدود نیمی از متقاضیان طی تنها دو ماه، زنگ خطری برای خودروسازان بود تا در استراتژی فروش خود بازنگری کنند. برخی کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند در صورت تداوم ثبات نسبی پس از بحران سیاسی و انجام اصلاحاتی مانند افزایش شفافیت در فرآیند اولویت‌بندی و انعطاف در شرایط پرداخت، ممکن است در مراحل بعدی کمی از این رکود تقاضا جبران شود. در غیر این صورت، تداوم فضای بی‌اعتمادی و نااطمینانی می‌تواند تقاضای مؤثر را در همین سطوح پایین نگه دارد و فروش خودرو را بیش از پیش وابسته به تصمیمات دولتی (مثلاً آزادسازی قیمت یا مشوق‌های مالی جدید) سازد. آن‌چه مسلم است، ترکیب آمار مرحله ششم نشان داد که التهاب بازار خودرو فروکش کرده و خریداران بااحتیاط‌تر و گزیده‌تر شده‌اند؛ به ویژه در شرایطی که حتی سایه جنگ نیز می‌تواند بازار را به کما ببرد. این تغییر رفتار متقاضیان پیامی روشن برای سیاست‌گذار دارد تا با اقدامات اعتمادساز و بهبود فضای اقتصادی، انگیزه خریداران واقعی را تقویت کند و از انباشت دوباره تقاضای سوداگرانه یا به عکس، رکود بیش از حد بازار جلوگیری نماید.
