با انتشار جدیدترین آمار رسمی از سوی استانداری تهران، بار دیگر پرونده سنگین و پیچیده معضلات ترافیکی و زیست‌محیطی پایتخت روی میز کارشناسان قرار گرفته است. طبق اعلام صریح استاندار تهران، از مجموع ۴ میلیون و ۲۰۰ هزار دستگاه موتورسیکلت در حال تردد در استان تهران، بیش از ۷۰ درصد آن‌ها در زمره وسایل نقلیه فرسوده قرار دارند. این آمار تکان‌دهنده به معنای تردد قریب به ۳ میلیون دستگاه موتورسیکلت با تکنولوژی قدیمی، ایمنی پایین و آلایندگی بالا در سطح کلان‌شهری است که نیمی از سال را با وارونگی دما و شاخص‌های خطرناک کیفیت هوا دست‌وپنجه نرم می‌کند. این گزارش تحلیلی به بررسی عمیق ابعاد فنی، چالش‌های اقتصادی نوسازی و تاثیرات مخرب این ناوگان بر زیست‌بوم شهری تهران می‌پردازد.
کالبدشکافی آماری ناوگان دوچرخ تهران؛ عبور از مرز هشدار
آمار ارائه شده مبنی بر وجود ۴.۲ میلیون موتورسیکلت در استان تهران، نشان‌دهنده ضریب نفوذ بسیار بالای این وسیله نقلیه در زندگی روزمره شهروندان است. اگر جمعیت استان تهران را حدود ۱۴ میلیون نفر در نظر بگیریم، تقریباً به ازای هر ۳.۳ نفر، یک موتورسیکلت در استان وجود دارد. اما نکته نگران‌کننده، عدد ۷۰ درصدی فرسودگی است. در ادبیات فنی و مهندسی خودرو، «فرسودگی» صرفاً به معنای ظاهری کهنه نیست؛ بلکه به مجموعه‌ای از نقص‌های سیستماتیک در پیشرانه، سیستم تعلیق، ترمز و کاتالیست اشاره دارد که وسیله نقلیه را از حیز انتفاع استاندارد خارج می‌کند.
تعریف فنی فرسودگی در موتورسیکلت‌ها
بر اساس استانداردهای جاری، سن فرسودگی برای موتورسیکلت‌های بنزینی معمولاً ۱۰ سال در نظر گرفته می‌شود. با این حال، با توجه به پیمایش بالای موتورسیکلت‌ها در تهران (که بخش عمده‌ای از آن‌ها به عنوان وسیله کار و پیک موتوری استفاده می‌شوند)، استهلاک واقعی بسیار زودتر از سن تقویمی رخ می‌دهد. موتورسیکلت‌های فرسوده مورد اشاره استاندار، عمدتاً از نوع کاربراتوری با تکنولوژی قدیمی (طرح هوندا CG125) هستند که فاقد سیستم‌های پاشش سوخت دقیق (انژکتور)، سنسور اکسیژن و کاتالیست کناورتور فعال می‌باشند. این وسایل نقلیه به دلیل احتراق ناقص، حجم عظیمی از مونوکسید کربن (CO) و ذرات معلق (PM2.5) را تولید می‌کنند.
تحلیل فنی آلایندگی؛ موتورسیکلت‌های فرسوده به مثابه کارخانه‌های تولید دود
یکی از بزرگترین چالش‌های فنی موتورسیکلت‌های فرسوده، سطح آلایندگی نامتناسب آن‌هاست. مطالعات شرکت کنترل کیفیت هوای تهران نشان می‌دهد که یک موتورسیکلت کاربراتوری فرسوده می‌تواند تا چندین برابر یک خودروی استاندارد یورو ۴ آلودگی تولید کند. این مسئله زمانی بحرانی‌تر می‌شود که بدانیم تنظیم موتور در این مدل‌ها به صورت دستی و مکانیکی انجام می‌شود و معمولاً پس از مدت کوتاهی از تنظیم خارج شده و نسبت هوا به سوخت در آن‌ها برهم می‌خورد.
نقش کاتالیست و سیستم سوخت‌رسانی
در موتورسیکلت‌های انژکتوری جدید، ECU (واحد کنترل الکترونیکی) با دریافت داده‌ها از سنسورها، پاشش سوخت را مدیریت می‌کند تا آلایندگی به حداقل برسد. اما در ۳ میلیون موتورسیکلت فرسوده تهران، سیستم سوخت‌رسانی غالباً کاربراتوری است. حتی در نمونه‌های انژکتوری اولیه که به سن فرسودگی رسیده‌اند، قطعه حیاتی «کاتالیست» که وظیفه تبدیل گازهای سمی به بی‌خطر را دارد، عملاً کارایی خود را از دست داده است. عمر مفید یک کاتالیست موتورسیکلت در بهترین شرایط حدود ۳۰ تا ۴۰ هزار کیلومتر است، در حالی که پیمایش اکثر این موتورسیکلت‌ها چندین برابر این عدد است و عملاً این فیلتر حیاتی یا تخلیه شده یا مسدود گشته است.
آلایندگی صوتی؛ وجه نادیده گرفته شده
علاوه بر آلودگی هوا، موتورسیکلت‌های فرسوده منبع اصلی آلودگی صوتی در تهران هستند. اگزوزهای مستهلک، انجین‌های پر‌سروصدا و لرزش‌های بدنه ناشی از فرسودگی شاسی و قطعات پلاستیکی، تراز صوتی خیابان‌های تهران را به شدت افزایش داده‌اند. این آلودگی صوتی تأثیرات مستقیم بر سلامت روانی شهروندان و افزایش استرس شهری دارد که کمتر در تحلیل‌های آماری به آن پرداخته می‌شود.
ایمنی و دینامیک رانندگی؛ خطرات پنهان در ناوگان فرسوده
فرسودگی تنها یک مسئله زیست‌محیطی نیست؛ بلکه ارتباط مستقیمی با امنیت جانی راکبان و عابران پیاده دارد. موتورسیکلت‌هایی که عمر مفید آن‌ها به پایان رسیده، دچار خستگی فلز (Metal Fatigue) در ناحیه شاسی و دوشاخ فرمان هستند. این موضوع ریسک شکستگی‌های ناگهانی در سرعت‌های بالا یا در برخورد با دست‌اندازهای متعدد تهران را افزایش می‌دهد.
وضعیت سیستم‌های ترمز و تعلیق
بخش عمده‌ای از موتورسیکلت‌های فرسوده تهران مجهز به ترمزهای کاسه‌ای (Drum Brakes) در هر دو چرخ یا حداقل در چرخ عقب هستند. با گذشت زمان و فرسودگی مکانیزم سیم و لنت، کارایی این ترمزها به شدت افت می‌کند. فقدان سیستم‌های ترمز ضد قفل (ABS) و یا حتی سیستم‌های ترکیبی (CBS) در این ۳ میلیون دستگاه موتورسیکلت، باعث می‌شود که در ترمزگیری‌های ناگهانی، کنترل وسیله از دست رفته و منجر به سوانح جرحی و فوتی شود. همچنین سیستم تعلیق و کمک‌فنرهای مستهلک، پایداری موتورسیکلت را در پیچ‌ها کاهش داده و هندلینگ را غیرقابل پیش‌بینی می‌کند.
موانع اقتصادی نوسازی و بن‌بست طرح‌های اسقاط
چرا با وجود تمام این خطرات، همچنان ۷۰ درصد ناوگان فرسوده است؟ پاسخ در "اقتصاد حمل‌ونقل" نهفته است. موتورسیکلت در ایران، و به‌ویژه در تهران، برای بخش بزرگی از جامعه نه یک وسیله تفریحی، بلکه ابزار اصلی معیشت است. پیک‌های اینترنتی، دلیوری رستوران‌ها و باربری‌های کوچک، همگی به این وسیله وابسته‌اند.
جهش قیمتی و کاهش قدرت خرید
در سال‌های اخیر، قیمت موتورسیکلت همگام با نرخ ارز جهش چشمگیری داشته است. جایگزینی یک موتورسیکلت فرسوده که شاید ارزشی معادل ۱۰ تا ۲۰ میلیون تومان داشته باشد، با یک موتورسیکلت انژکتوری استاندارد که قیمت آن از ۶۰ میلیون تومان آغاز می‌شود (و در مدل‌های باکیفیت‌تر به بالای ۱۰۰ میلیون تومان می‌رسد)، برای بسیاری از مالکان عملاً ناممکن است. این شکاف قیمتی بزرگترین مانع در برابر طرح‌های نوسازی است.
شکست پروژه موتورسیکلت‌های برقی
سال‌هاست که صحبت از جایگزینی موتورهای بنزینی با برقی می‌شود. اما چالش‌های فنی و زیرساختی مانع از تحقق این رویا شده است. قیمت بالای باتری، عمر محدود باتری‌ها، فقدان ایستگاه‌های شارژ سریع و شیب‌های تند خیابان‌های تهران (که نیاز به موتورهای الکتریکی با توان و گشتاور بالا دارد)، باعث شده تا موتورسیکلت برقی هنوز نتواند به عنوان یک جایگزین مطمئن و اقتصادی برای قشر کارگر جای پای خود را محکم کند. بدون یارانه‌های دولتی سنگین و ایجاد زیرساخت سواپ باتری، انتظار جایگزینی ۳ میلیون موتور فرسوده با نمونه‌های برقی غیرواقع‌بینانه است.
راهکارهای پیشنهادی و چشم‌انداز آینده
اظهارات استاندار تهران زنگ خطری جدی است که نیازمند اقداماتی فراتر از شعار است. برای مدیریت این بحران، ترکیبی از سیاست‌های تشویقی و تنبیهی هوشمند مورد نیاز است. صرف ممنوعیت تردد بدون ارائه جایگزین، تنها به فشارهای معیشتی دامن می‌زند.
ضرورت احیای اسقاط و تسهیلات لیزینگ
دولت باید با همکاری تولیدکنندگان موتورسیکلت و بانک‌ها، طرح‌های فروش اقساطی بلندمدت با بهره کم را برای مالکان موتورهای فرسوده که از این راه امرار معاش می‌کنند، فراهم کند. همچنین، گواهی اسقاط موتورسیکلت باید ارزش واقعی پیدا کند تا انگیزه کافی برای تحویل موتور فرسوده ایجاد شود.
نظارت دقیق‌تر در معاینه فنی
اگرچه معاینه فنی موتورسیکلت‌ها اجباری است، اما ضمانت اجرایی و دقت آن همواره مورد نقد بوده است. اعمال سخت‌گیرانه تست‌های آلایندگی و ایمنی، و اتصال دیتابیس پلیس راهور به مراکز معاینه فنی برای جلوگیری از تردد موتورهای فاقد معاینه، می‌تواند به حذف تدریجی خطرناک‌ترین و آلاینده‌ترین نمونه‌ها از چرخه ترافیک کمک کند.
در نهایت، حضور ۳ میلیون موتورسیکلت فرسوده در تهران، بمبی ساعتی برای سلامت عمومی و ایمنی ترافیکی پایتخت است. حل این معضل نیازمند نگاهی جامع است که در آن مسائل فنی، اقتصادی و اجتماعی به صورت همزمان دیده شوند؛ در غیر این صورت، این آمار ۷۰ درصدی در سال‌های آینده نه‌تنها کاهش نمی‌یابد، بلکه با ورود مدل‌های جدید به سن فرسودگی، وخیم‌تر خواهد شد.
