روند ثبت‌نام در هشتمین مرحله از فروش محصولات ایران‌خودرو در مهرماه ۱۴۰۴ با ثبت یک رکورد شگفت‌انگیز به پایان رسید. تا ساعت ۱۸ روز یکشنبه، ۱۳ مهرماه، شمار شرکت‌کنندگان از مرز ۵ میلیون و ۶۰۵ هزار نفر عبور کرد. این هجوم بی‌سابقه برای تصاحب تنها ۷۳ هزار دستگاه خودرو، بار دیگر نشان‌دهنده عمق شکاف میان عرضه و تقاضا در بازار خودروی کشور و تبدیل شدن قرعه‌کشی‌های فروش به یک بخت‌آزمایی بزرگ ملی است. در شرایطی که شانس برنده شدن هر متقاضی به کمتر از ۱.۳ درصد رسیده است، این رویداد بیش از آنکه یک طرح فروش عادی باشد، به یک پدیده اقتصادی و اجتماعی تبدیل شده که نیازمند تحلیلی دقیق است.
جزئیات عرضه و سهمیه‌بندی: اولویت با طرح جوانی جمعیت
در این دوره از فروش، گروه صنعتی ایران‌خودرو سبد متنوعی از محصولات پرتقاضای خود شامل خانواده پژو ۲۰۷، تارا، سورن، دنا و رانا پلاس را در قالب سه روش فروش فوری، فوق‌العاده و پیش‌فروش عرضه کرد. اما نکته کلیدی، نحوه تخصیص ظرفیت ۷۳ هزار دستگاهی این مرحله بود. مطابق با قوانین حمایتی، ۵۰ درصد از این ظرفیت، معادل ۳۶,۵۰۰ دستگاه، به طرح «حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» اختصاص یافت. این سهمیه‌بندی که با هدف تسهیل خرید خودرو برای مادران دارای دو فرزند و بیشتر اجرا می‌شود، بخش بزرگی از ظرفیت را به خود معطوف کرده است. پس از آن، طرح جایگزینی خودروهای فرسوده با سهم ۲۰ درصدی (۱۴,۶۰۰ دستگاه) در رتبه دوم قرار گرفت و تنها ۳۰ درصد از کل ظرفیت، یعنی ۲۱,۹۰۰ دستگاه، برای متقاضیان طرح فروش عادی در نظر گرفته شد. این ساختار توزیع نشان‌دهنده رویکرد سیاست‌گذار در اولویت‌بندی گروه‌های خاص اجتماعی است، اما در عین حال، رقابت را برای متقاضیان عادی به شدت فشرده‌تر و دشوارتر می‌کند.
ریشه‌های استقبال انفجاری: حذف حساب وکالتی و رؤیای سود یک‌شبه
چه عاملی میلیون‌ها ایرانی را برای ثبت‌نام در این طرح ترغیب کرد؟ پاسخ را می‌توان در دو عامل کلیدی جستجو کرد. نخستین و مهم‌ترین دلیل، حذف شرط افتتاح «حساب وکالتی» و بلوکه کردن بخشی از وجه خودرو در این دوره بود. این مانع مالی که در دوره‌های قبلی بسیاری از متقاضیان فاقد نقدینگی کافی را از گردونه رقابت حذف می‌کرد، در این مرحله برداشته شد و عملاً درهای ثبت‌نام را به روی طیف وسیع‌تری از جامعه گشود. عامل دوم که نقشی حیاتی و تعیین‌کننده دارد، اختلاف قیمت چشمگیر میان نرخ کارخانه و بازار آزاد است. در شرایطی که تورم انتظاری در اقتصاد کشور بالاست، خرید خودرو از کارخانه و فروش آن در بازار آزاد به یکی از جذاب‌ترین و سریع‌ترین راه‌های کسب سود بدون ریسک تبدیل شده است. به عنوان مثال، در همین دوره، اختلاف قیمت خودروهایی مانند تارا اتوماتیک یا پژو ۲۰۷ به صدها میلیون تومان می‌رسید. این حاشیه سود اغواکننده، بسیاری از افراد را که حتی نیاز مصرفی به خودرو ندارند، با انگیزه سرمایه‌گذاری و کسب سود وارد این لاتاری بزرگ می‌کند.
پیامدهای بازار خودرو: تشدید دلالی و چشم‌انداز نامشخص
اگرچه طرح‌های فروش مبتنی بر قرعه‌کشی با هدف توزیع عادلانه خودرو میان مصرف‌کنندگان واقعی طراحی شده‌اند، اما هجوم میلیونی متقاضیان نشان می‌دهد که این سازوکار به تدریج از هدف اصلی خود فاصله گرفته است. آمار بالای شرکت‌کنندگان که بخش قابل توجهی از آن‌ها به قصد فروش حواله یا خود خودرو پس از تحویل وارد میدان شده‌اند، به تشدید فعالیت‌های دلالی و واسطه‌گری در بازار دامن می‌زند. این وضعیت نه تنها کمکی به کاهش قیمت‌ها در بازار آزاد نمی‌کند، بلکه با ایجاد یک بازار موازی برای خرید و فروش امتیاز برندگان، التهاب را نیز افزایش می‌دهد. کارشناسان معتقدند تا زمانی که اختلاف قیمت دستوری میان کارخانه و بازار پابرجاست و عرضه به سطح تقاضای واقعی نزدیک نشود، این چرخه معیوب ادامه خواهد داشت. برگزاری قرعه‌کشی‌ها شاید در کوتاه‌مدت بتواند بخشی از تقاضای انباشته را مدیریت کند، اما راه‌حل نهایی برای ساماندهی بازار خودرو، در گرو اصلاح ساختار قیمت‌گذاری و افزایش تیراژ تولید است؛ امری که چشم‌انداز آن در آینده نزدیک همچنان نامشخص به نظر می‌رسد.
