جزئیات آماری نهمین ماراتن فروش ایران خودرو در آبان‌ماه
مراسم نهمین مرحله از قرعه‌کشی محصولات گروه صنعتی ایران خودرو، روز شنبه دهم آبان‌ماه با حضور نمایندگان رسمی نهادهای نظارتی برگزار شد. این رویداد، که بار دیگر توجه میلیون‌ها ایرانی را به خود جلب کرد، بیش از آنکه یک طرح فروش عادی باشد، به نمادی از وضعیت نامتوازن عرضه و تقاضا در صنعت خودروی کشور تبدیل شده است. بر اساس داده‌های رسمی منتشر شده، در این مرحله مجموعاً ۶۵ هزار و ۲۰۰ دستگاه خودرو از سبد محصولات ایران خودرو عرضه شد. در مقابل، رقم حیرت‌انگیز ۴ میلیون و ۶۵۶ هزار و ۱۹۷ نفر در این طرح ثبت‌نام کردند. این آمار به وضوح نشان‌دهنده تب شدید تقاضا و عطش بازار برای خرید خودرو با قیمت کارخانه‌ای است.
فرایند اجرایی این قرعه‌کشی، مانند دوره‌های گذشته، پس از برگزاری مراسم و مشخص شدن برندگان اولیه، وارد فاز «صحت‌سنجی اطلاعات» می‌شود. در این مرحله، اطلاعات متقاضیان برگزیده با سامانه‌های اطلاعاتی مرتبط تطبیق داده می‌شود تا اطمینان حاصل شود که افراد واجد شرایط (مانند نداشتن پلاک فعال انتظامی، عدم خرید خودرو در ۴۸ ماه گذشته از خودروسازان و ...) به‌عنوان برنده نهایی انتخاب شده‌اند. برندگان نهایی از طریق ارسال پیامک و همچنین از طریق درگاه رسمی فروش اینترنتی ایران خودرو به نشانی ikcosales.ir مطلع خواهند شد. این فرایند صحت‌سنجی، اگرچه تعداد واجدین شرایط نهایی را اندکی کاهش می‌دهد، اما تأثیری بر تصویر کلان تقاضای موجود در بازار ندارد.
تحلیل تفکیکی متقاضیان: عادی، جوانی جمعیت و فرسوده
بررسی ترکیب متقاضیان در این دوره، نکات قابل تأملی را آشکار می‌سازد. از مجموع بیش از ۴.۶ میلیون ثبت‌نام، بدنه اصلی تقاضا با ۴ میلیون و ۱۵۷ هزار و ۳۷۷ نفر (حدود ۸۹.۳ درصد کل) متعلق به «طرح عادی» فروش بوده است. این گروه، نمایندگان واقعی تقاضای مصرفی و سرمایه‌ای در بازار هستند که با کمترین شانس، در این رقابت نابرابر شرکت می‌کنند.
در رتبه دوم، «طرح حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» قرار دارد. در این بخش که بر اساس قانون، خودروسازان مکلف به تخصیص نیمی از ظرفیت فروش خود به مادران دارای دو فرزند و بیشتر هستند، ۴۲۹ هزار و ۸۲ نفر ثبت‌نام کرده‌اند. اگرچه این رقم تنها حدود ۹.۲ درصد از کل تقاضا را تشکیل می‌دهد، اما نشان‌دهنده استقبال قابل توجه این گروه هدف از فرصت ایجاد شده برای خرید خودرو خارج از رقابت اصلی است. با فرض تخصیص ۵۰ درصدی ظرفیت (حدود ۳۲,۶۰۰ خودرو)، شانس برنده شدن در این طرح به مراتب بالاتر از طرح عادی است.
در نهایت، «طرح جایگزینی خودروهای فرسوده» با تنها ۶۹ هزار و ۷۳۸ متقاضی (حدود ۱.۵ درصد)، کمترین سهم را در تقاضای این دوره داشته است. این آمار پایین می‌تواند ناشی از دلایل متعددی باشد؛ از جمله تعداد محدودتر خودروهای فرسوده واجد شرایط، پیچیدگی‌های فرایند اسقاط، یا عدم جذابیت کافی خودروهای عرضه‌شده برای این گروه. با این حال، اجرای این طرح برای نوسازی ناوگان حمل‌ونقل کشور اهمیتی حیاتی دارد.
جدول آماری نهمین قرعه‌کشی ایران خودرو (آبان‌ماه)
داده‌های منتشر شده از این قرعه‌کشی، تصویر دقیقی از عدم تعادل میان عرضه و تقاضا را ترسیم می‌کند. جدول زیر، آمار تفکیکی این رویداد را نشان می‌دهد:
| عنوان | تعداد (نفر/دستگاه) |
| کل متقاضیان ثبت‌نام شده | 4,656,197 |
| متقاضیان طرح عادی | 4,157,377 |
| متقاضیان طرح جوانی جمعیت (مادران) | 429,082 |
| متقاضیان طرح جایگزینی فرسوده | 69,738 |
| ظرفیت کل عرضه خودرو | 65,200 |
تحلیل بازار خودرو در آیینه قرعه‌کشی: تب تقاضا و کمبود عرضه
برگزاری نهمین قرعه‌کشی ایران خودرو، بیش از هر چیز، یک همه‌پرسی در مورد وضعیت بازار خودرو بود. هجوم بیش از ۴.۶ میلیون نفر برای خرید ۶۵ هزار خودرو، به معنای آن است که به ازای هر خودروی عرضه‌شده، بیش از ۷۱ نفر متقاضی وجود داشته‌اند. این آمار، گواهی بر شکست سیاست‌های کنترل قیمت و ناتوانی سیستم توزیع در پاسخگویی به نیاز انباشته بازار است.
شانس برنده شدن؛ رؤیای ۱.۴ درصدی
محاسبه ساده شانس برنده شدن در این لاتاری ملی، واقعیت تلخی را آشکار می‌کند. شانس کلی برنده شدن در این طرح، با تقسیم تعداد عرضه (۶۵,۲۰۰) بر تعداد کل متقاضیان (۴,۶۵۶,۱۹۷)، عددی حدود ۱.۴ درصد است. این بدان معناست که بیش از ۹۸.۶ درصد متقاضیان، در این دور نیز دست خالی مانده‌اند.
اما چرا این تقاضا تا این حد بالاست؟ پاسخ در «رانت» عظیم نهفته در اختلاف قیمت کارخانه و بازار آزاد نهفته است. در شرایطی که شکاف قیمتی برخی محصولات پرتقاضا به صدها میلیون تومان می‌رسد، ثبت‌نام در قرعه‌کشی و برنده شدن، معنایی جز کسب یک سود بادآورده و هنگفت ندارد. این موضوع باعث شده تا بخش قابل توجهی از تقاضای ۴.۶ میلیون نفری، نه تقاضای مصرفی واقعی، بلکه تقاضای سرمایه‌ای و با هدف کسب سود از این اختلاف قیمت باشد. سیستم قرعه‌کشی، ناخواسته، به جای حذف دلالان، عملاً همه مردم را به مشارکت در یک بازی بخت‌آزمایی تشویق کرده است.
ریشه‌های بحران: قیمت‌گذاری دستوری و ناتوانی در تولید
این ارقام نجومی تقاضا، ریشه در دو مشکل ساختاری و مزمن صنعت خودروی ایران دارد: قیمت‌گذاری دستوری و تیراژ تولید ناکافی. سیاست‌گذار با پافشاری بر تعیین قیمت‌های دستوری که بسیار پایین‌تر از قیمت تمام‌شده و ارزش واقعی محصولات در بازار هستند، یک «یارانه پنهان» ایجاد کرده است. قرعه‌کشی، در واقع تلاشی برای توزیع «عادلانه» این رانت قیمتی بوده است.
در سوی دیگر ماجرا، ناتوانی خودروسازان داخلی، از جمله ایران خودرو، در پاسخگویی به نیاز واقعی بازار قرار دارد. اگرچه ایران خودرو بزرگترین خودروساز خاورمیانه محسوب می‌شود، اما مجموع تولیدات آن (که باید میان فروش فوری، پیش‌فروش، طرح‌های حمایتی و تعهدات معوق تقسیم شود) کفاف نیاز بازار ایران را نمی‌دهد. چالش‌های ناشی از تحریم، مشکلات زنجیره تأمین قطعات، و زیان انباشته ناشی از همان قیمت‌گذاری دستوری، توان تولیدی این شرکت را محدود کرده است. تا زمانی که تیراژ تولید به شکل چشمگیری افزایش نیابد و متناسب با تقاضای واقعی بازار نشود، برگزاری قرعه‌کشی‌های صدم و دویستم نیز دردی را از بازار دوا نخواهد کرد.
آینده سیستم توزیع خودرو و سرنوشت متقاضیان سرگردان
برگزاری این قرعه‌کشی در شرایطی که انتظار می‌رفت «سامانه یکپارچه تخصیص خودرو» به این بخت‌آزمایی‌ها پایان دهد، نشان‌دهنده سردرگمی در سیاست‌گذاری کلان این حوزه است. اگرچه سامانه یکپارچه تلاش کرد تا با ایجاد صف انتظار، مفهوم «قرعه» را حذف کند، اما در عمل، خود به یک ابر-لاتاری با نوبت‌های تحویل چندساله تبدیل شد.
نقطه ضعف سیستم: ۴.۶ میلیون بازنده و بازار تشنه
پیامد فوری برگزاری این قرعه‌کشی، ایجاد بیش از ۴ میلیون و ۵۹۰ هزار «بازنده» است. این جمعیت عظیم که بار دیگر از دسترسی به خودرو با قیمت کارخانه‌ای بازمانده‌اند، یا باید شانس خود را در قرعه‌کشی‌های بعدی (احتمالاً از سوی سایپا یا سایر خودروسازان) بیازمایند، یا برای تأمین نیاز خود به بازار آزاد مراجعه کنند. ورود این حجم از تقاضای سرخورده به بازار آزاد، به طور سنتی منجر به افزایش مجدد قیمت‌ها در بازار می‌شود.
در واقع، سیستم قرعه‌کشی به جای درمان بیماری (کمبود عرضه)، تنها به توزیع مُسکن (عرضه محدود با قیمت دستوری) می‌پردازد. این سیستم نه تنها التهاب بازار را کاهش نداده، بلکه با ایجاد انتظارات تورمی و تشویق تقاضای کاذب، به آن دامن زده است. طرح‌های حمایتی مانند جوانی جمعیت و فرسوده نیز اگرچه در راستای اهداف اجتماعی تعریف شده‌اند، اما با برداشتن سهمی از ظرفیت محدود تولید، رقابت را برای متقاضیان عادی دشوارتر و شانس آن‌ها را نزدیک به صفر می‌کنند.
جمع‌بندی: آیا لاتاری خودرو ادامه خواهد یافت؟
نهمین قرعه‌کشی ایران خودرو بار دیگر ثابت کرد که تا زمانی که شکاف عمیق میان قیمت کارخانه و بازار آزاد وجود داشته باشد و همزمان، تولید به سطح اشباع تقاضا نرسد، هر سیستمی برای توزیع خودرو، چه به نام «قرعه‌کشی» و چه «سامانه یکپارچه»، در نهایت به یک بخت‌آزمایی با میلیون‌ها متقاضی و بازندگان بسیار تبدیل خواهد شد. اعلام اسامی برندگان در ikcosales.ir شاید برای ۶۵ هزار نفر خبر خوشی باشد، اما برای ۴.۶ میلیون نفر دیگر، تنها یادآوری یک بحران ساختاری در اقتصاد و صنعت خودروی کشور است. به نظر می‌رسد تا زمان اصلاح واقعی ساختار قیمت‌گذاری و جهش معنادار در تولید، این ماراتن‌های فروش همچنان ادامه خواهند داشت.
